“Elementi i fshehur” në letërsi

Nga Mario Vargas Llosa

Ernest Hemingway-i tregon diku se në fillimet e tij letrare, teksa hidhte në letër një rrëfenjë, papritmas i qëlloi që të shuante ngjarjen kryesore, atë ku protagonisti varte veten. Ai tha se zbuloi kësisoj një mënyrë rrëfimtare, që do ta përdorte gjithnjë e më dendur në të ardhmen për të mbrujtur romanet dhe novelat e veta.
Në të vërtetë, nuk teprohet aspak nëse thuhet se rrëfimet më të arrira të Hemingway-it janë të stërpikura me heshtje shumëçkathënëse, me grimca fshehatare të një rrëfimtari mendjehollë, i cili ia del mbanë që të dhënat e veshura prej tij me petkun e heshtjes, megjithatë të jenë sa më shprehëse dhe të shtien medoemos në ngasje përfytyrimin e lexuesit. Kështu, ky i fundit duhet t’i mbushë këto golle të historisë me hamendësime e përgjasime të mendjes së vet.

* * *
Le ta quajmë këtë mënyrë “elementi i fshehur” dhe të saktësojmë menjëherë që, paçka se Hemingway-i i ka bërë kësaj një lëvrim vetjak e të shumëfishtë (herë-herë mjeshtëror), nuk është ai që e ka shpikur, meqë kjo është një teknikë e moçme sa vetë romani.
Mirëpo është mëse e vërtetë që fare pak shkrimtarë modernë e kanë përdorur me guximin e autorit të Plaku dhe deti. A ju kujtohet ajo novela mjeshtërore, mbase më e famshmja e Hemingway-it me titull The killers (Vrasësit)? Gjëja më me rëndësi e rrëfenjës është kjo pikëpyetje e madhe: përse ata dy kaçakë, me çifte tytësharruara, hyjnë në restaurantin e vogël “Henry’s” të asaj krahine pa emër dhe duan të vrasin suedezin Ole Anderson? Dhe përse ky Ole Andersoni i fshehtë, ndërsa djaloshi Nick Adams e paralajmëron se dy vrasësit po e kërkojnë për ta qëruar, nuk pranon t’ia mbathë e ta vërë në dijeni policinë, por i bindet me verbëri fatit të vet?
Ne nuk kemi për ta marrë vesh kurrë.
Nëse na e ka ënda ndonjë përgjigje për këto dy pyetje bosht të rrëfenjës, ne duhet ta sajojmë vetë si lexues, duke u nisur nga grimcat vocërrake që rrëfimtari – në dijeni të gjithçkaje e jovetjak – na jep aty-këtu: para se të vinte në këtë qytezë, suedezi Ole Anderson ka qenë, me ç’duket, boksier në Çikago, ku ka bërë diçka( që s’i ndezi, thotë ai), e cila ka nënshkruar dënimin me vdekje.
Elementi i fshehur a rrëfimi i jashtëm nuk është për së koti apo arbitrar. Lypset që heshtja e rrëfimtarit të jetë domethënëse, që ajo të ushtrojë një ndikim të spikatur në pjesën e shprehur qartas të rrëfenjës, me qëllim që kjo mungesë të ndihet kthjelltas e të përndezë kërshërinë, pritjen me frymën pezull dhe përfytyrimin te lexuesi. Hemingway-i qe mjeshtër i pashoq në përdorimin e kësaj teknike rrëfimtare, siç bie haptas në sy te Vrasësit, shembull sqimëtar i kursimtarisë rrëfyese, tekst që është porsi maja e një ajsbergu, një buitje e mezidallueshme që mundëson ndërdukjen në mënyrë mahnitëse të të gjithë ngrehinës plotësore anekdotike, ku mbështet bëshëm, por që i është fshehur lexuesit. Të rrëfyerit duke heshtur, me anë të nënkuptimeve që e shndërrojnë brendastrukjen në pritje përcëllitëse, duke e nxitur lexuesin të ndërhyjë gjallërisht në rrjedhat e rrëfimit përmes përngjasimeve e hamendësimeve të veta, përbën një përdorim të shpeshtë te rrëfimtarët, për të ndërfutur lëndë të vetëjetuara në thurrimat e tyre, domethënë, i pajisin me fuqi bindshmërie.

* * *
A ju kujtohet elementi i madh i fshehur i romanit më të mirë (për mendimin tim) të Hemingway-it Dhe dielli lind përsëri? Po, atë vetë: pafuqinë e Jake Barnes-it, rrëfimtarit të romanit? Ajo nuk jepet kurrë haptas: ajo gëlon papritmas – thuajse e marr guximin të them që lexuesi, i cytur prej asaj çka lexon, ia mvesh personazhit – nga një heshtje kumtuese, kjo largësi e çuditshme fizike, lidhja e dëlirë mërshore që e bashkon me bukuroshen Brett, femra që ia bën zemrën zhur e që mbase e do edhe vetë a që mund ta kishte dashur, ishte pra vetëm një pengesë a ndalim, për të cilin ne nuk kemi qenë kurrë në dijeni me saktësi. Pafuqia e Jake Barnes-it është një heshtje jashtëzakonisht e shprehur qartë, një mungesë që vjen e bëhet gjithnjë e më shprehëse, sa më shumë që lexuesi të çuditet nga qëndrimi jo i zakontë e kundërshtues i Jake Barnes-it ndaj Brett-it, derisa i vetmi shpjegim i mundshëm të mbetet zbulimi i pafuqisë së tij. Paçka se i kaluar në heshtje a ndoshta pikërisht nga mënyra sesi është, ky element i fshehur e praron thurrimën e romanit Dhe dielli lind përsri me një vezullim shumë të veçantë.
Më së fundi, do të ma kishte fort ënda t’ju përsëris një krahasim, që e kam bërë hera-herës duke përsiatur për Faltoren e Faulkner-it. Le të themi që rrëfenja e “plotë” e një romani ( e përbërë nga elementë të përfshirë a të hequr) është një kub. Dhe që çdo roman i veçantë, me t’iu qëruar elementët e tepërt e ato të hequr shpengueshëm, për të përftuar një efekt të përcaktuar të nxjerrë nga ky kub, merr një trajtë të përcaktuar: ky objekt, kjo skulpturë, pasqyron origjinalitetin e romancierit. Trajta e tij është gdhendur me ndihmën e mjeteve të ndryshme, por pa as më të voglin dyshim, njëri nga më të përdorurit e tejet i vlefshëm për punën e tëharrjes së përbërësve, gjersa ravijëzohet profili i figurës së hijshme dhe bindëse që na bën për vete, është pikërisht elementi i fshehur (nëse nuk keni ndonjë emër tjetër më ngasës për t’i vënë këtij mjeti).

Përktheu Luan Camaj